Το 1989, στην ταινία του Crimes and Misdemeanors (ίσως η καλύτερή του, ίσως όχι, είμαι μεταξύ αυτού και του Radio Days, προχωράμε), ο Woody Allen βάζει τον Alan Alda, συμπρωταγωνιστή του στο φιλμ, να πει την ατάκα “comedy is tragedy plus time”. Ότι η κωμωδία, δηλαδή, δεν είναι τίποτα περισσότερο από τραγωδία στην οποία έχει αθροιστεί χρόνος, χρονική απόσταση. Η φράση βέβαια, αληθινά ευφυής μέσα στον ατακαδόρικο εξυπνακισμό της, δεν ανήκει στον Woody αλλά σε έναν άλλο Allen. Για πρώτη φορά ειπώθηκε από τον Steve Allen, μια ιστορική ραδιοτηλεοπτική προσωπικότητα αφού υπήρξε συνδημιουργός και παρουσιαστής του πρώτου late-night talk show στην αμερικάνικη τηλεόραση, σε μια συνέντεξή του στο περιοδικό Cosmopolitan το 1957, ως επιστέγασμα της θεωρίας του για την μαθηματική φόρμουλα από την οποία προκύπτει η κωμωδία. Το παράδειγμα στο οποίο αναφέρεται ο Allen για να υποστηρίξει την θεωρία του είναι αυτό του δικαστή Joseph Crater, ο οποία εξαφανίστηκε μυστηριωδώς το καλοκαίρι του 1930 καταμεσής ενός μείζονος πολιτικού σκανδάλου στο οποίο εμπλεκόταν προσωπικά ο ίδιος. Για τον Allen, η εξαφάνιση του δικαστή Crater (άλυτο μυστήριο έως και σήμερα) είναι μια τραγωδία, ένα θλιβερό κοινωνικό-πολιτικό συμβάν, το οποίο μεταβολίστηκε μέσα από τις ζυμώσεις του χρόνου για να πάρει τη μορφή της κωμωδίας.
Βέβαια, στον διαρκώς επιταχυνόμενο χρόνο της ψηφιακής δημόσιας σφαίρας των μαζικών κοινωνιών του ύστερου καπιταλισμού, αυτή η χρονική απόσταση έχει σχεδόν εκμηδενιστεί πια, σε βαθμό που η τραγωδία και η κωμωδία δεν έχουν πια παρά απειροελάχιστη απόσταση, καθώς αναδιπλώνονται η μία μέσα στην άλλη παράγοντας μια συνεχή ροή πολιτικού και πολιτισμικού κλαυσίγελου που χαρακτηρίζεται από μανιοκαταθλιπτικές εναλλαγές λυτρωτικού γέλιου και κατατονικής απελπισίας. Χοντρικά, κάπως έτσι συνοψίζεται σήμερα το να είσαι στο ίντερνετ την ώρα που συμβαίνουν δυσάρεστα πράγματα στον πλανήτη, ειδικά στην εποχή του διεθνούς (σοσιαλ)μιντιακού οικοσυστήματος που ωρίμασε στην πολυτάραχη προεκλογική περίοδο που οδήγησε στην προεδρία Donald Trump στις ΗΠΑ, κατά την οποία η απορρόφηση της πολιτικής από την pop κουλτούρα έγινε στοιχείο της καθημερινότητάς μας. Η viraloποίηση και memeοποίηση των πολιτικών φαινομένων έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτό, και θα λέγαμε ψέματα αν υποστηρίζαμε ότι το Luben δεν έβαλε επίσης το χεράκι του στην ελληνική εκδοχή αυτής της διαδικασίας. Ας πούμε, έχουν περάσει μόλις 3 μέρες μετά τις εθνικές εκλογές, και έχουμε ήδη εξελίξεις που περιλαμβάνουν αυτοδυναμία Μητσοτάκη, είσοδο νέων ακροδεξιών φρούτων στη Βουλή, πλούσια παραγωγή Σπαρτιατικού περιεχομένου και θέσπιση Υπουργείου Οικογένειας α λα The Handmaid’s Tale.
Τα περισσότερα απ’ αυτά είναι, στην γενική τους εικόνα, αρκετά έως πολύ τραγικές εξελίξεις, αλλά ήδη αποτελούν την πρώτη ύλη για το κωμικό υλικό που παράγεται από την συλλογική διάνοια του ελληνικού ίντερνετ. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην εποχή του virality και των memes το πνεύμα της πολιτικής σάτιρας διαχέεται σε τέτοιο βαθμό που γίνεται μια κοινωνική μηχανή παραγωγής νοήματος μέσα από την διαπραγμάτευσης του τραγικού και του κωμικού χαρακτήρα που έχουν τα σύγχρονα πολιτικά φαινόμενα. Αυτό το πνεύμα της πολιτικής σάτιρας ως μορφή κοινωνικής διαμαρτυρίας και κριτικής προς την εξουσία ήταν πάντα μέρος της λαϊκής κουλτούρας της νεωτερικότητας, και σε έναν βαθμό ακολούθησε την ίδια την ιστορική εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας, από τις πρώτες γελοιογραφίες στα έντυπα του 18ου και του 19ου αιώνα μέχρι τις εκπομπές της μαζικής τηλεόρασης που άλλαξαν το τοπίο της πολιτικής κωμωδίας, με εμβληματικότερη το Saturday Night Live. Και φυσικά, το ίδιο πνεύμα πολιτικής σάτιρας βρίσκουμε στον τρόπο που η κινηματογραφική γλώσσα σχετίστηκε με τις πολιτικές αναταραχές του καιρού της, από το The Great Dictator και το Mr. Smith Goes to Washington στην αυγή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι το Dr. Strangelove της εποχής του ψυχροπολεμικού πυρηνικού πανικού.
Με αφορμή την ελληνική εκλογική επικαιρότητα, λοιπόν, επιστρέφουμε σε αυτήν την παράδοση (λιγότερο ή περισσότερο ριζοσπαστικής) κινηματογραφικής πολιτικής σάτιρας με την μορφή μιας λίστας με τις 10 καλύτερες πολιτικές κωμωδίες ever, δίνοντας περισσότερη έμφαση σε αυτές που περιλαμβάνουν προεκλογικές, εκλογικές και μετεκλογικές αναπραστάσεις. Μιλώντας για πολιτική σάτιρα, πρόκειται για ένα subgenre που γνωρίζει μια ενδιαφέρουσα άνθιση τα τελευταία χρόνια της πλανητικής αστάθειας και αβεβαιότητας σε μια σειρά από κοινωνικά μέτωπα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι ταινίες του Adam McKay σαν το The Big Short, το Vice και το Don’t Look Up που γέρνουν περισσότερο προς την πλευρά της liberal αυτοεπιβεβαιωτικής αυταρέσκειας, ενώ ένα άλλο παράδειγμα είναι η συνεχόμενη επιτυχία του Ruben Ostlund με τους δύο συνεχόμενους Χρυσούς Φοίνικες των The Square και Triangle of Sadness, τα οποία παραδίνονται σε μια (συχνά πιο επιφανειακή απ’ όσο νομίζουν τα ίδια) ηδονοβλεψία της ζωής των ελίτ με την μορφή ταξικής σάτιρας, χαρακτηριστικό που μοιράζονται άλλωστε με άλλες πρόσφατες ταινίες σαν το Glass Onion και το The Menu (στην τηλεόραση, αν μας ρωτάτε, η ίδια τάση έχει καλύτερα αποτελέσματα με σειρές σαν το Succession και το The White Lotus).
Χωρίς να φλυαρούμε περισσότερο, πάμε στην λίστα, ψύχραιμα και όμορφα.
The Rise and Rise of Michael Rimmer (Kevin Billington, 1970)
Θεωρητικά, αυτή η ταινία θα μπορούσε να είναι διαμάντι, δεδομένου ότι συν-σεναριογράφοι της είναι οι John Cleese και Graham Chapman των Monty Python. Παρά τις αδυναμίες της, όμως, αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα σατιρική ματιά στο πώς η επιστήμη του PR, του παπατζιλικίου και των δημοσκοπήσεων άλλαξε την mainstream πολιτική.
The Candidate (Michael Ritchie, 1972)
Μια έξυπνη ματιά πάνω στα χαρακτηριστικά της σύγχρονης μορφής προεκλογικής εκστρατείας που κυριάρχησε στην αμερικάνικη πολιτική του 20ού αιώνα, γραμμένη από τον Jeremy Larner, γνωστό συγγραφέα και δημοσιογράφη της εποχής της Νέας Αριστεράς και της αντικουλτούρας των αμερικάνικων 60s/70s. Και Όσκαρ σεναρίου, παρεμπιπτόντως.
Being There (Hal Ashby, 1979)
Μιλώντας για αμερικάνικη αντικουλτούρα, ένας από τους βασικότερος εκπροσώπους του New Hollywood της ίδιας περιόδου, ο Hal Ashby, γύρισε το 1979 αυτήν την φαρσοκωμωδία που μεταξύ άλλων σατιρίζει την μικρο-κοινωνία των υψηλόβαθμών πολιτικών κύκλων της Ουάσινγκτον. Στη θέση του θα μπορούσε να είναι και το Shampoo του Ashby.
Tanner ’88 (Robert Altman, 1988)
Κλέβουμε λίγο γιατί πρόκειται για μίνι-σειρά, αλλά δεν μπορούσαμε να αφήσουμε απ’ έξω αυτό το (δυστυχώς ξεχασμένο) αριστούργημα του μεγάλου Robert Altman, στο οποίο παρακολουθούμε με mockumentary τρόπο την προεκλογική περίοδο του 1988 στις ΗΠΑ μέσα από τα διαφορετικά POVs διαφόρων ειδών εμπλεκόμενων στην όλη διαδικασία.
Bob Roberts (Tim Robbins, 1992)
Το (επίσης mockumentary) σκηνοθετικό ντεμπούτο του Tim Robbins, το οποίο σημειωτέον προήλθε από ένα σκετς στο SNL, αποτελεί την εναρκτήρια πράξη μιας σειράς από πετυχημένες σατιρικές πολιτικές κωμωδίες των αμερικάνικων 90s, και παρεμπιπτόντως σκιαγραφεί αρκετά έξυπνα την φιγούρα του σύγχρονου pop δεξιού (σχεδόν alt-right) πολιτικού.
Wag the Dog (Barry Levinson, 1997)
Συνεχίζοντας σε παρόμοιο πνεύμα, το Wag the Dog του Barry Levinson σατιρίζει την αλληλοδιαπλοκή της πολιτικής εξουσίας και της βιομηχανίας του θεάματος, κι ειδικά την δυνατότητα της δεύτερης να χρησιμοποιείται σαν εργαλείο νομιμοποίησης από την πρώτη. Το ότι συνέπεσε με το σκάνδαλο Clinton-Lewinsky το 1997 είναι αρκετά, εχμ, περίεργο.
Bulworth (Warren Beatty, 1998)
Στην καλύτερη χολιγουντιανή πολιτική κωμωδία των 90s, αν μας ρωτάτε, ο πολιτικά based Warren Beatty σατιρίζει έξυπνα (και ενίοτε προφητικά) τις φυλετικές και ταξικές σχέσεις της αμερικάνικης κοινωνίας, την τάση συντηρητικοποίησης των liberal πολιτικών, την τραγική κατάσταση του αμερικάνικου συστήματος υγείας και άλλα. Επίσης, μουσικάρες.
Election (Alexander Payne, 1999)
Εδώ έχουμε ένα από τα πιο πετυχημένα παραδείγματα του αμερικάνικου indie σινεμά του ’90, με τον Alexander Payne να χρησιμοποιεί τις μαθητικές εκλογές ενός αμερικάνικου λυκείου ως όχημα για την σάτιρα της mainstream εκλογικής πολιτικής κουλτούρα ευρύτερα. Σημειωτέον πως τρία χρόνια νωρίτερα είχε γυρίσει και το υπέροχο Citizen Ruth.
In the Loop (Armando Iannucci, 2009)
Τι συμβαίνει αν ενώσεις τις ιδιοφυίες των Armando Iannucci και Jesse Armstrong; Ε, συμβαίνει το In the Loop, το κινηματογραφικό spinoff του ήδη φοβερού The Thick of It όπου είχαν επίσης συνεργαστεί. Σημειωτέον πως μετά ο πρώτος έφτιαξε το Veep και ο δεύτερος το Succession, δηλαδή μεγαλύτερο win-win πολιτικής σάτιρας δεν γίνεται.
Borat Subsequent Moviefilm (Jason Woliner, 2020)
Τόσο με το Borat 2 όσο και με το Who Is America?, ο Sacha Baron Cohen αναδείχτηκε στην πιο αιχμηρή φωνή πολιτικής σάτιρας στην μετά-Trump εποχή, κυρίως για την ικανότητά του να αναλύσει κωμικά τους ανθρωπολογικούς τύπους μιας νέας πολιτικής πραγματικότητας, τόσο στην συντηρητική όσο και στην προοδευτική εκδοχή τους. Ρισπέκτ.
